Orzeczenie zapadło w wskutek rozpoznania kasacji dotyczącej zadośćuczynienia za niesłuszne umieszczenie w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców dwóch Czeczenek z obywatelstwem rosyjskim – kobiety i jej małoletniej córki.

Motywy orzeczenia:

  1. Sąd Najwyższy wskazał na relacje pomiędzy ustawą o udzielaniu cudzoziemcom ochrony międzynarodowej, a ustawą o cudzoziemcach. Pierwsza z nich odnosi się do specyficznej grupy cudzoziemców i ma charakter uszczegóławiający ustawę o cudzoziemcach, która ma charakter systemowy.
  2. W orzeczeniu podkreślono, że „stosowanie detencji wobec cudzoziemców w związku z ubieganiem się przez nich o ochronę międzynarodową, jest środkiem ostatecznym i wymaga szczególnego uzasadnienia”. Nie ma to „w żadnym przypadku charakteru sankcji czy środka zabezpieczającego” z uwag a fakt, że detencja nie ma związku z popełnieniem przez cudzoziemca czynu bezprawnego, „zaś pobyt cudzoziemca na terytorium Polski ubiegającego się o ochronę międzynarodową na terytorium Polski nie ma charakteru pobytu nielegalnego”. Stosowanie tego środka nie może mieć charakteru represji, mieć na celu ochrony granic RP lub UE, ani być metodą zwalczania nielegalnej imigracji.
  3. Odpowiedzialność władz publicznych w tym wypadku oparta jest na zasadzie ryzyka, a niesłuszne orzeczenie i wykonanie detencji prowadzi do obowiązku wynagrodzenia szkody zarówno majątkowej jak niemajątkowej (zadośćuczynienia).
  4. Konstytucja nie różnicuje w ochrony obywateli polskich i cudzoziemców w zakresie nietykalności osobistej, wolności, swobody poruszania się po terytorium polskim jego opuszczenia, czy wyboru miejsca pobytu i zamieszkania. Prawa te na równi z obywatelami polskimi mogą być ograniczane z zachowaniem konstytucyjnych przesłanek określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, co ma również zastosowanie do stanowienia w ustawie wyjątków od zasady korzystania przez cudzoziemców z praw i wolności zapewnionych Konstytucji RP każdemu, kto znajduje się pod władzą Rzeczpospolitej Polskiej (art. 37 ust. 2 Konstytucji RP).
  5. Osadzenie cudzoziemca ubiegającego się o ochronę międzynarodową w strzeżonym ośrodku jest środkiem najbardziej radykalnym, nie może być stosowane jako środek zwyczajny, oparty na domniemaniach, czy z braku informacji czy dowodów na wystarczalność mniej dolegliwych środków. W szczególności niedopuszczalny jest tu automatyzm orzekania detencji. Wręcz przeciwnie – detencja – jako ultima ratio – może być zastosowana tylko wtedy, gdy niezbicie będzie wykazane, że jest konieczna.
  6. Każda detencja zastosowana z naruszeniem zasady proporcjonalności określonej w art. 31. Ust. 3 Konstytucji będzie niesłusznym pozbawieniem wolności.
  7. W tym kontekście należy odczytywać art. 407 ustawy o cudzoziemcach, zgodnie z którym zadośćuczynienie przyznawane jest za „niesłuszne” umieszczenie danej osoby w strzeżonym ośrodku. Oznacza to zarówno przypadki detencji od początku naruszającej prawo, jak i sytuacje, gdy brak słuszności w stosowaniu detencji wystąpił w toku postępowania
  8. W odróżnieniu od przesłanek warunkujących zadośćuczynienie za niesłuszne zastosowanie tymczasowego aresztowania lub zatrzymania w postępowaniu karnym – art. 552 § 4 k.p.k., „podstawą orzeczenia zadośćuczynienia jest sama niesłuszność osadzenia cudzoziemca w strzeżonym ośrodku albo przedłużenia w nim pobytu”. Nie musi być ona ani „oczywista”, ani „niewątpliwa”.
  9. Strzeżone ośrodki nie służą internowaniu cudzoziemców „na czas rozpoznawania wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej lub by w przypadku negatywnego rozpoznania takiego wniosku zagwarantować sobie efektywną egzekucję ewentualnej decyzji o deportacji cudzoziemca” i nie mogą być traktowane jako „obozy przejściowe pozwalające na wyselekcjonowanie tej grupy cudzoziemców, którzy otrzymają zezwolenie na pobyt w Polsce.”
  10. W szczególności nie może wyłączną przesłanką orzeczenia detencji „prawdopodobieństwo ucieczki” cudzoziemca, który przebywa on legalnie na terytorium Polski, bez względu na to w jaki sposób się tu znalazł. W tym kontekście „określenie „ucieczka” sugeruje, że albo jest on przez kogoś ścigany z uwagi na nielegalny charakter przebywania w określonym miejscu albo też opuszcza miejsce, które zostało mu wyznaczone na miejsce pobytu. Żadna z tych przesłanek nie jest spełniona wobec wspomnianych osób ubiegających się o ochronę międzynarodową”.
  11. Co do zasady, pozbawienie wolności matki z małym dzieckiem stanowi zagrożenie dla prawidłowego rozwoju tego dziecka i dopiero zindywidualizowana ocena, biorąca pod uwagę stan psychofizyczny i rozwojowy małoletniego, może usprawiedliwić decyzję w postaci osadzenia w strzeżonym ośrodku, jak i przedłużenia pobytu w takim ośrodku.
  12. Orzekając o detencji małoletniego (w rozstrzyganym przypadku chodziło o 6-miesięczną dziewczynkę – w chwili zastosowania środka) należy mieć na uwadze standardy określone w orzecznictwie strasburskim (do których omawiane orzeczenie szeroko się odwołuje).
  13. Sąd Najwyższy dokonał także wykładni zawartego art. 403 ust. 3a ustawy o cudzoziemcach – przepisu dopuszczającego przedłużenie detencji po upływie 6 miesiącach, przesądzając, że „nie chodzi w nim bowiem o wskazanie na to, kiedy można wydać kolejne postanowienie o przedłużeniu pobytu cudzoziemca w strzeżonym ośrodku, ale o wskazanie, że podstawą pobytu cudzoziemca w takim ośrodku po upływie 6 miesięcy mogą być wyłącznie wyjątkowe względy wskazane w pkt 2 i 3 tego przepisu”, a więc gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że okres wykonania decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu ulegnie przedłużeniu, oraz gdy cudzoziemiec nie współpracuje przy wykonaniu decyzji o zobowiązaniu do powrotu albo wykonanie tej decyzji jest tymczasowo niemożliwe z powodu opóźnień w uzyskaniu od państw trzecich dokumentów niezbędnych do tego celu.

Komentarz

Przedstawione wyżej orzeczenie akcentuje uniwersalność praw człowieka, które z mocy Konstytucji i konwencji międzynarodowych co do zasady przysługują tak obywatelom polskim jak i cudzoziemcom, a nawet jeśli ustawodawca ogranicza korzystanie z niektórych praw i wolności w stosunku do cudzoziemców, to musi się to odbywać w zgodzie z zasadą proporcjonalności określoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Jakkolwiek zasada proporcjonalności w pierwszej kolejności adresowana jest do ustawodawcy, który stanowiąc prawo dokonuje ważenia konstytucyjnych wartości, to szczególnie istotne w omawianym orzeczeniu jest podkreślenie konieczności stosowania testu proporcjonalności także na etapie stosowania prawa, jeśli miałoby ono prowadzić do ograniczania komukolwiek (także cudzoziemcom) konstytucyjnych praw i wolności.

W kwestiach szczegółowych orzeczenie odnosi się do dwóch zasadniczych problemów: dopuszczalności orzekania i stosowania detencji wobec cudzoziemców oraz przesłanek do otrzymania zadośćuczynienia w przypadku niesłusznej detencji.

W pierwszej kwestii Sąd Najwyższy określił detencję cudzoziemców jako „ultima ratio”, i że nie może ona być zrównywana ze środkami sankcyjnymi czy zabezpieczającymi znanymi z prawa karnego, co powoduje także, że nie może  służyć internowaniu albo ułatwieniu deportacji na wypadek negatywnego rozpoznania wniosku cudzoziemca dotyczącego pobytu w Polsce. Co do zasady ubiegający się o ochronę międzynarodową cudzoziemiec przebywa na terytorium RP legalnie i celem stosowania szczegółowych przepisów ma być jego ochrona, a nie represjonowanie. Nie ma tu miejsca na automatyzm orzekania czy  stosowanie domniemań na niekorzyść cudzoziemca. Wręcz przeciwnie – in dubio pro libertate – przy czym w tym przypadku chodzi o wolność osobistą cudzoziemca. Szczególna ostrożność wymagana jest przy rozważaniu detencji osoby małoletniej, z uwagi na szczególnie wysokie ryzyko wyrządzenia jej znacznej krzywdy samym faktem zamknięcia w ośrodku. W końcu zasadność detencji należy badać nie tylko przy jej zastosowaniu ale także w trakcie jej trwania, a w szczególności – przy przedłużaniu stosowania tego środka.

Jeśli chodzi o drugą kwestię szczegółową – przesłanek do otrzymania zadośćuczynienia w przypadku niesłusznej detencji – Sąd Najwyższy wskazał że zgodnie z ogólną normą ustawy o cudzoziemcach (art. 407 ust. 1), wystarczy że umieszczenie strzeżonym ośrodku (ale również przedłużenie stosowania tego środka, utrzymywanie go pomimo odpadnięcia przesłanek, zatrzymanie, czy zastosowanie aresztu dla cudzoziemców) jest niesłuszne. Niesłuszne będzie każde zastosowania tego środka, które nie jest konieczne i nie spełnia w/w testu proporcjonalności. Nawiązując niejako do regulacji zawartej w art. 77 Konstytucji, który już w 1997 r. roku wyeliminował z polskiego systemu prawnego przesłankę winy z podstaw odpowiedzialności odszkodowawczej za niezgodne z prawem działanie władz publicznych, Sąd Najwyższy podkreślił, że odpowiedzialność władz publicznych oparta jest na zasadzie ryzyka.

Wyrok Sądu Najwyższego stanowi ważne rozstrzygnięcie kwestii, która sprawia problemy w stosowaniu przepisów dotyczących cudzoziemców, co ilustrował schematyzm orzekających wcześniej w sprawie sądów karnych. O ile bowiem ustawa o cudzoziemcach w art. 407 ust. 2 odsyła w kwestiach proceduralnych do uregulowań kodeksu postępowania karnego, to – jak słusznie wskazuje się także w piśmiennictwie – „odesłanie to dotyczy jedynie trybu postępowania, a nie przesłanek orzeczenia odszkodowania albo zadośćuczynienia, które (…) kształtują się odmiennie w stosunku do przesłanek pozbawienia wolności w związku z popełnieniem przestępstwa”[1].

Orzeczenie zostało wydane w składzie: SSN Włodzimierz Wróbel (przewodniczący, sprawozdawca), SSN Małgorzata Wąsek-Wiaderek, SSN Paweł Wiliński.

🖇️Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2023 r., II KK 148/22

[1] A. Liszewska, Komentarz do at. 407 w: Ustawa o cudzoziemcach. Komentarz; red. J. Chlebny, Legalis  2020,.

Posted by Marcin Krzemiński

All Posts