Pisał 40 lat temu Jan Józef Lipski, że

„ksenofobia i megalomania narodowa wzajemnie się żywią i wspierają.”. Zaznaczał, że w Polsce dobrze wiadomo, ile Polska od Niemców wycierpiała, co jednak – podkreślał – „nie usprawiedliwia przekraczania granic głupoty i nienawiści” w stosunku do tego narodu, bowiem „głupotą i nienawiścią człowiek i naród sam sobie szkodzi.”[1].

  1. Partyjna „kampania reparacyjna” PiS, prowadzona przez funkcjonariusza tej partii A. Mularczyka, stanowiła ważny element strategii budowania pozycji politycznej tej partii w odwołaniu do resentymentów antyniemieckich i poszukiwania wroga. Celem tej „kampanii” była wprawdzie scena krajowa, niemniej obsesyjna kampania antyniemiecka wpisywała się w szersze działania nastawione na deprecjonowanie Unii Europejskiej.
  2. Ze strony miarodajnych środowisk historyków i ekspertów prawa międzynarodowego wskazywano, że działania podejmowane w ramach tej „kampanii reparacyjnej” nie mają żadnych szans na powodzenie. Jeśli uwzględnimy, że funkcjonariusze PiS już podczas pierwszych rządów tej partii (2005/2007) wysuwali „roszczenia reparacyjne” wobec Niemiec, to okazuje się, że po kilkunastu latach nie uzyskali ani eurocenta, wydali natomiast poważne kwoty ze środków publicznych, idące w dziesiątki milionów złotych.
  3. W toku tej „kampanii reparacyjnej” pomijano całkowicie uwarunkowania prawne i polityczne po zakończeniu II wojny światowej, które sprawiły, że Polska i żyjące w niej ofiary zbrodni nazistowskich pozbawione zostały w znacznej mierze reparacji względnie indywidualnych odszkodowań. Zignorowano również sieć zawartych po II wojnie światowej umów międzynarodowych dotyczących indywidualnych odszkodowań dla żyjących w Polsce ofiar narodowego socjalizmu. Zwłaszcza zaś deprecjonowano i świadomie pomijano porozumienia zawarte po przełomie w Polsce oraz zjednoczeniu Niemiec (z lat 1991 i 2000), na mocy których zagwarantowano konkretną pomoc dla żyjących jeszcze wówczas byłych więźniów obozów koncentracyjnych i robotników przymusowych.
  4. „Kampania reparacyjna” PiS nakręcała spiralę emocji i oczekiwań, mamiąc astronomicznymi kwotami należnych „reparacji” od Niemiec. Pomijano przy tym, że nie ma ani podstawy prawnej, ani procedury skutecznego dochodzenia takich roszczeń. Szczególnie natomiast cyniczne jest to, że w toku „kampanii reparacyjnej” zupełnie pomijano malejące grono żyjących jeszcze w Polsce ofiar zbrodni nazistowskich. Ignorowano zwłaszcza możliwość udzielenia tym ofiarom pomocy w ramach tzw. formuły pragmatycznej, która legła u podstaw porozumień z lat 1991 i 2000, umożliwiając wypłatę świadczeń ze strony Niemiec, nie oglądając się na rozbieżności w sprawach prawnych. Formuła ta pozwoliła  również na ustanowienie infrastruktury (w Polsce Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie, w RFN Fundacja Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość), umożliwiającej do dnia dzisiejszego podejmowanie na rzecz ofiar wielu akcji humanitarnych (udzielania różnego rodzaju pomocy), o czym również nie wspominano.
  5. Ze szkodliwej i nieudanej „kampanii reparacyjnej” partii PiS wynikają jednak istotne wnioski. Z jednej strony świadczyła ona o podatności polskiej opinii publicznej na manipulacje w nawiązaniu do resentymentów antyniemieckich. Z drugiej natomiast wskazywała na konieczność poprawy edukacji historycznej i politycznej, której deficyty – szczególnie w młodszych pokoleniach – widoczne są w Polsce i w Niemczech.

***

W ostatnich latach stosunki polsko-niemieckie były systematycznie dewastowane przez rządzącą wówczas partię PiS. Po ośmiu latach rządów tej partii stan stosunków polsko-niemieckich jest dramatycznie niski. Po zmianie w Polsce rządów w następstwie wyborów 15 października 2023 r. stosunki te wymagają pilnej naprawy. Ważnym obszarem działań nakierowanych na ten cel powinno być uwzględnienie wyżej wskazanych konsekwencji „kampanii reparacyjnej”.

Uwzględniając wnioski wynikające z cyklu analiz zawartych w opublikowanych w ostatnich latach prac[2], zwłaszcza z książki – „Akt symboliczny. Świadczenia z Niemiec dla ofiar zbrodni nazistowskich w Polsce. Formuła ‘pragmatyczna’ w świetle porozumień z lat 1991 i 2000”, Warszawa 2023)[3], proponujemy działania zasadzające się na trzech filarach powiązanych bezpośrednio z partyjną „kampanią reparacyjną” PiS oraz w trzech dziedzinach powiązanych z tą „kampanią” i mających istotny wpływ na edukację polityczną i historyczną.

Filar pierwszy

Lepiej zadbać o żyjące jeszcze w Polsce ofiary zbrodni nazistowskich 

1.1. Bez wątpienia Niemcy mogą zrobić więcej dla żyjących jeszcze w Polsce ofiar zbrodni nazistowskich. Jest to już obecnie grupa niewielka (prawdopodobnie około 45 000), w tym ok. 1200 – 1300 byłych więźniów obozów koncentracyjnych; pozostali należą do grupy byłych robotników przymusowych zatrudnionych w przemyśle i rolnictwie.

1.2. Jednym ze środków pomocy dla żyjących jeszcze ofiar zbrodni nazistowskich w Polsce może być  intensyfikacja  świadczeń w ramach tzw. akcji humanitarnych (przy wykorzystaniu Fundacji Polsko-Niemieckiego Pojednania).

1.3. Istotnym krokiem byłoby podjęcie (po stronie niemieckiej)  wypłaty rent dla żyjących jeszcze byłych więźniów obozów koncentracyjnych na wzór rent, jakie otrzymują osoby, które świadczyły pracę w gettach (zob. umowa podpisana w końcu 2014 r., na mocy której niewielkie renty otrzymując zamieszkałe w Polsce osoby, które pracowały w gettach podczas II wojny światowej). Do rozważenia jest objęcie takimi świadczeniami również przynajmniej niektórych kategorii robotników przymusowych.

1.4. Symboliczny wymiar miałoby udzielenie pomocy  żyjącym jeszcze byłym powstańcom warszawskich (łącznie żyje ich jeszcze około 700 w Polsce i zagranicą).

Filar drugi

Sporządzić solidny i wiarygodny bilans świadczeń przekazanych Polsce i ofiarom zbrodni nazistowskich w Polsce przez stronę niemiecką w kontekście strat jakie Polska poniosła podczas II wojny światowej

2.1. Opublikowany w  2021 r., w ramach antyniemieckiej „kampanii reparacyjnej” PiS, „Raport o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945” (zwłaszcza tom pierwszy „Opracowania”) nie może pozostać źródłem wiedzy o tym tragicznym rozdziale historii polsko-niemieckiej. Raport ten oparty został na zmanipulowanej metodologii. Zawiera fundamentalne błędy i niedopowiedzenia. Pozostaje on wyrazem partyjnej propagandy.

2.2. Rząd powinien ustanowić (najlepiej we współpracy z rządem niemieckim) grant naukowy. Grant ten nie powinien być zarządzany przez instytucję państwową, lecz umocowany przy renomowanym polskim ośrodku naukowym, zajmującym się profesjonalnie historią Niemiec i stosunków polsko-niemieckich w XX wieku i pierwszych dziesięcioleciach XXI wieku.

2.3. Grant powinien być realizowany przez naukowców o renomie międzynarodowej ze środowisk naukowych z różnych państw.

2.4. Finansowanie grantu powinno pochodzić ze środków przeznaczonych na działalność Instytutu Strat Wojennych. Instytut ten – jako  partyjne, polityczne przedsięwzięcie PiS, dublujące kompetencje szeregu istniejących instytucji naukowych – należałoby niezwłocznie zlikwidować.

2.5. Zakres przedmiotowy grantu  powinien obejmować m.in. szczegółowe naświetlenie:

      • przebiegu badań i ustaleń w Polsce (w tym krytyczna analiza „raportu” z 2021 r.) nad stratami powstałymi podczas II wojny światowej oraz wymiarem tych strat,
      • regulacji prawnych odnoszącymi się do reparacji i odszkodowań ze strony niemieckiej, w tym zwłaszcza w stosunku do Polski,
      • zakresu i wysokości świadczeń ze strony niemieckiej, jakie otrzymała Polska w zakresie tzw. reparacji poczdamskich (w tym wartości przejętego przez Polskę prywatnego mienia niemieckiego), świadczeń na rzecz ofiar zbrodni nazistowskich oraz innego rodzaju rozliczeń finansowych związanych z agresją i okupacją niemiecką,
      • problemu mienia pozostawionego przez ofiary Holocaustu (przejęte przez Polskę mienie „porzucone”), który stanowi istotny kontekst problemu.

2.6. Przebieg prac nad takim raportem powinien być przedmiotem debat międzynarodowych (na poszczególnych etapach), a wersja finalna powinna znaleźć się w bibliotekach szkolnych, uniwersyteckich i innych bibliotekach publicznych (zarówno w Polsce, jak i w RFN).

 Filar trzeci

Rozliczyć marnotrawstwo środków publicznych wykorzystanych w ramach partyjnej „kampanii reparacyjnej” PiS kierowanej przez A. Mularczyka

3.1. „Kampania reparacyjna” prowadzona przez funkcjonariusza PiS A. Mularczyka miała charakter „agitki politycznej”, żerującej na tragedii II wojny światowej, w tym  popełnionych podczas tej wojny przez okupantów niemieckich zbrodni. Pamięć o tragedii ludzkiej wykorzystana została podczas tej kampanii przede wszystkim dla konsolidacji własnego elektoratu wokół podsycania resentymentów antyniemieckich.

3.2. Na rzecz tej kampanii wydatkowano ze środków publicznych olbrzymie kwoty, m.in. na działalność  utworzonej w Sejmie podkomisji kierowanej przez posła A. Mularczyka, na bezproduktywne działania międzynarodowe, na działalność Instytutu Strat Wojennych (powołanego w grudnia 2021 r. z rocznym budżetem w wysokości 17,5 mln złotych), na przygotowanie i publikację bezwartościowego „raportu”, etc.

3.3.  Działania powyższe, a zwłaszcza trwonienie publicznych pieniędzy na cele partyjne powinny  być poddane fachowemu audytowi i rozliczeniu.

Niezależnie od powyższych trzech spraw, mających bezpośrednie powiązanie z „kampanią reparacyjną”, istotne są trzy  dziedziny odnoszące się do oddziaływania społecznego tej kampanii, mających istotny wpływ na edukację polityczną i historyczną.

 Dziedzina pierwsza

Sporządzić i ściśle realizować wspólny plan upamiętnienia zbrodni nazistowskich  w tym upamiętnienia losu więźniów obozów koncentracyjnych i robotników przymusowych

1.1. Pilnie opracować wykaz miejsc upamiętniających więźniów obozów koncentracyjnych i robotników przymusowych w Polsce i Niemczech oraz nanieść go na multimedialną mapę.

1.2. Aktywnie włączyć się do prac nad utworzeniem w Berlinie Domu Niemiecko-Polskiego i w ten sposób zagwarantować obecność problematyki zbrodni nazistowskich popełnionych na terytorium Polski, w tym upamiętniania losów więźniów obozów koncentracyjnych i robotników przymusowych i włączenia w ten proces młodych ludzi z Polski i Niemiec.

1.3. Do wykorzystania w toku działalności edukacyjnej są archiwa Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie.

 Dziedzina druga

Zintensyfikować działania na rzecz zwrotu zrabowanych dzieł kultury

2.1.Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, podpisany 17 czerwca 1991 r.,  przewiduje w art. 28 ust. 3 „rozwiązanie problemów związanych z dobrami kultury i archiwaliami, zaczynając od pojedynczych przypadków”. Obie strony wyraziły przy tym wolę współpracy „w duchu pojednania i zrozumienia”.

2.2. Po okresie w miarę intensywnych negocjacji w latach 90. XX wieku nastąpiło wyraźne zamrożenie współpracy, a okres rządów PiS nie sprzyjał wypracowaniu kompleksowych rozwiązań.

2.3. Niezbędna jest intensyfikacja współpracy polsko-niemieckiej w tej dziedzinie, tym bardziej że wiele polskich dzieł sztuki zrabowanych podczas II wojny światowej coraz częściej jest obecnie ujawnianych.

2.4. W poprzednich latach niezależne grupy polsko-niemieckie przedłożyły szereg interesujących propozycji, które mogą być brane pod uwagę jako punkt wyjścia dla zintensyfikowania takiej współpracy

Dziedzina trzecia

Kontynuować działania na rzecz wspólnych programów edukacyjnych dotyczących stosunków polsko-niemieckich, zwłaszcza tragicznego okresu II wojny światowej

3.1. Podjąć niezwłocznie prace nad aktualizacją wydanego w 2020 r. czwartego tomu wspólnego podręcznika polsko-niemieckiego „Europa. Wspólna historia” w celu oficjalnego dopuszczenia do użytku w polskich szkołach jako oficjalnego podręcznika.

3.2. Stworzyć podstawy finansowe dla realizacji projektów szkolnych we współpracy ze szkołami w Niemczech, które objęłyby opieką miejsca niemieckich zbrodni i zabezpieczyły ciągłość pamięci o nich.

3.3. Ogłosić cykliczny konkurs wiedzy o okupacji Polski podczas II wojny światowej dla młodych ludzi z Polski i Niemiec pod patronatem ambasadorów Polski w Niemczech, i Niemiec w Polsce przy wsparciu Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej. Koordynacją tych prac mogłoby się zająć Biuro Wymiany Młodzieży.

Wrocław-Warszawa, w grudniu 2023 roku,

Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im Willy’ego Brandta UWr

 Konferencja Ambasadorów RP

 

[1]Jan Józef Lipski, Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy (uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków). W: Umysł niepodległy. Autobiografia odczytana, Ośrodek Karta, Warszawa 2022, 372.

[2] Zob. zwłaszcza: J. Barcz i J. Kranz , Reparacje od Niemiec po drugiej wojnie światowej w świetle prawa międzynarodowego. Aspekty prawa i praktyki, Warszawa 2019; J. Barcz, Sprawy polskie podczas Konferencji „2+4”. Potwierdzenie granicy polsko-niemieckiej i odszkodowania od Niemiec. Studium z prawa międzynarodowego i historii dyplomacji, Warszawa 2021; Reparacje i odszkodowania w świetle prawa międzynarodowego. Wybór dokumentów (wybór i redakcja Jerzy Kranz), Warszawa 2023

[3]  https://repozytorium.kozminski.edu.pl/pub/7163

Posted by redakcja

All Posts