W podanym poniżej zadaniu maturalnym zostały przedstawione różne mapy naszego kraju przedstawiające podział na okręgi wyborcze. Wykorzystamy to zadanie do porównania sposobu podziału Polski na okręgi wyborcze w wyborach do Sejmu i Senatu RP, a także w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz na urząd Prezydenta RP.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

zadanie nr 12 z próbnej matury CKE z 18 grudnia 2014/15 [1]

 

Konstytucja RP wyraża i określa zasady dotyczące wyborów do poszczególnych organów:

 

Art. 96.

  1. Wybory do Sejmu są powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym.

Art. 97.

  1. Wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym.

Art. 96 ust.2 oraz art. 97 ust.2 Konstytucji RP [2]

 

Jak łatwo zauważyć, zasada równości wyborów dotyczy tylko wyborów do Sejmu, inaczej natomiast jest w przypadku wyborów do Senatu. Czy ten przepis Konstytucji oznacza, że wybory do Senatu są nierówne?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, najpierw trzeba wskazać, że o równości można mówić w dwóch aspektach – w znaczeniu formalnym jak i materialnym [3]. Ta pierwsza oznacza, że każdy wyborca ma tylko jeden głos – co niewątpliwie znajduje zastosowanie do systemu wyborczego RP. Natomiast równość w znaczeniu materialnym polega na tym, że waga każdego głosu jest taka sama[4] i o ile w wyborach do Sejmu jest ona zachowana poprzez zastosowanie jednolitej normy przedstawicielstwa, o tyle w wyborach do Senatu – ze względu na zróżnicowaną ilość mieszkańców w poszczególnych okręgach – nie jest to możliwe. Jak wykażemy szczegółowo poniżej, ustawa wskazuje tylko minimalną oraz maksymalną ilość wyborców, na których ma przysługiwać 1 mandat senatorski. Skutkuje to tym, że częstym zjawiskiem mogą być niemałe dysproporcje w poszczególnych okręgach. Wobec powyższego, w przypadku wyborów do Senatu możemy mówić o zachowaniu zasady równości tylko w znaczeniu formalnym. Dlatego też nasza Konstytucja nie określa wyborów do Senatu mianem wyborów ,,równych’’, sugerowałoby to bowiem również zachowanie identycznej bądź prawie identycznej wagi głosów wszystkich wyborców – co w przypadku różnej wielkości okręgów i różnej gęstości zaludnienia – jest niewykonalne.

Krótko podsumowując, o wyborach do Sejmu możemy mówić jako o wyborach równych, ponieważ spełniają obydwa aspekty zasady równości – formalny i materialny. Natomiast nie możemy w ten sposób zdefiniować wyborów do Senatu, gdyż wyrażają one tylko jeden z tych aspektów. Te wybory nie są zatem wyborami całkowicie równymi w pełnym tego słowa znaczeniu.

Jak w takim razie dokładnie zorganizowane są wybory w Polsce?

Zacząć powinniśmy od Kodeksu Wyborczego, który określa m.in. sposób podziału okręgów w wyborach do Sejmu.

 

Art. 201.

§ 1. W celu przeprowadzenia wyborów do Sejmu tworzy się wielomandatowe okręgi wyborcze, zwane dalej „okręgami wyborczymi”.

§ 2. W okręgu wyborczym wybiera się co najmniej 7 posłów.

Art. 201 kodeksu wyborczego [5]

 

Przewiduje on ustanowienie w wyborach do Sejmu wielomandatowych okręgów wyborczych. Oznacza to, że na pojedynczy okrąg przypadać będzie kilka mandatów. Ponadto w paragrafie drugim kodeks wyborczy określa minimalną liczbę posłów wybieranych w jednym okręgu, która wynosi 7. Jesteśmy w stanie więc stwierdzić, że w każdym okręgu wyborczym obywatele mogą wybierać różną liczbę posłów, lecz nigdy nie może być ona niższa niż wskazane 7 mandatów.

Z kolei paragraf 3 stanowi, iż okręg wyborczy jest tożsamy z obszarem województwa lub jego częścią, lecz przy dokonywaniu podziału na okręgi nie należy „rozdzielać” wchodzących w skład województwa powiatów czy miast na prawach powiatu.

Kluczowym dla określenia sposobu podziału naszego państwa na okręgi wyborcze w wyborach do Sejmu jest artykuł 202 Kodeksu Wyborczego, który przewiduje instytucję jednolitej normy przedstawicielskiej. Ma ona za zadanie dostosować ilość mandatów przypadających na dane terytorium do liczby ludności, która je zamieszkuje. Skutkuje to tym, że w każdej części terytorium RP określonej liczbie ludności w okręgu powinna odpowiadać podobna ilość mandatów celem zachowania równości i sprawiedliwości w procesie wyborczym. Jednolita norma przedstawicielska opiera się na prostym działaniu matematycznym, które polega na podzieleniu aktualnej liczby mieszkańców Rzeczypospolitej przez liczbę posłów wybieranych do Sejmu (460). Uzyskane w wyniku tego działania ułamki równe lub większe 1/2 zaokrągla się w górę do liczby całkowitej.

 

Art. 202.

§ 1. Ustalenia liczby posłów wybieranych w poszczególnych okręgach wyborczych oraz podziału województw na okręgi wyborcze dokonuje się według jednolitej normy przedstawicielstwa, obliczonej przez podzielenie liczby mieszkańców kraju przez ogólną liczbę posłów wybieranych w okręgach wyborczych, z uwzględnieniem przepisów art. 201 i następujących zasad:

1) ułamki liczby mandatów posłów wybieranych w okręgach wyborczych równe lub większe od 1/2, jakie wynikną z zastosowania jednolitej normy przedstawicielstwa, zaokrągla się w górę do liczby całkowitej;

Art. 202 Kodeksu Wyborczego [6]

 

W art. 202 par. 2 znajdziemy z kolei odesłanie do załącznika nr 1, który w sposób szczegółowy określa obszar i nazywa konkretne okręgi wyborcze oraz ustala, po zastosowaniu wspomnianej zasady jednolitej normy przedstawicielstwa, konkretną liczbę posłów wybieranych w każdym okręgu.

W załączniku zostały szczegółowo określone granice okręgów jak i miasta na prawie powiatów oraz powiaty, które wchodzą w „skład” danego okręgu. Wskazana jest tam również ilość mandatów poselskich przypadających na dany okrąg oraz sama ilość okręgów na jaką podzielono terytorium RP. Łącznie terytorium Polski w wyborach do Sejmu jest podzielone na 41 okręgów wyborczych.

 

WYKAZ OKRĘGÓW WYBORCZYCH
DO SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

OKRĘG WYBORCZY NR 1 – część województwa dolnośląskiego obejmująca obszary powiatów:

bolesławiecki, głogowski, jaworski, jeleniogórski, kamiennogórski, legnicki, lubański, lubiński, lwówecki, polkowicki, zgorzelecki, złotoryjski

oraz miast na prawach powiatu:

Jelenia Góra, Legnica.

Liczba posłów wybieranych w okręgu wyborczym wynosi 12.
Siedziba Okręgowej Komisji Wyborczej: LEGNICA.

(…)

OKRĘG WYBORCZY NR 41 – część województwa zachodniopomorskiego obejmująca obszary powiatów:

goleniowski, gryficki, gryfiński, kamieński, łobeski, myśliborski, policki, pyrzycki, stargardzki

oraz miast na prawach powiatu:

Szczecin, Świnoujście.

Liczba posłów wybieranych w okręgu wyborczym wynosi 12.
Siedziba Okręgowej Komisji Wyborczej: SZCZECIN.

Załącznik nr 1 do Kodeksu Wyborczego [7]

 

Dla przykładu: w okręgu nr 1 – części woj. Dolnośląskiego – wybieranych jest 12 posłów. Tak samo w przypadku okręgu nr 41. Wynika to z wykorzystania instytucji jednolitej normy przedstawicielstwa, której celem dostosowanie jest ilości mandatów do ilości ludności zamieszkującej dany okręg

Odpowiedź: Okręgom wyborczym w wyborach do Sejmu będzie odpowiadać mapka nr B. Mapka nr A charakteryzuje się bowiem małą ilością okręgów, a jak już wiemy – w wyborach do Sejmu jest ich znacznie więcej –41. Nie będzie to również mapka nr C, ponieważ ilość, sposób podziału oraz granice okręgów zdecydowanie pozwalają wykluczyć wyboru do Sejmu.

 

 

Przechodząc z kolei do sposobu podziału naszego państwa na okręgi wyborcze w wyborach do Senatu, powinniśmy najpierw sięgnąć do art. 260 Kodeksu Wyborczego.

W przeciwieństwie do wyborów do Sejmu, dla wyborów do Senatu zostały przewidziane jednomandatowe okręgi wyborczetak, to właśnie te słynne JOWy. Dlatego w wyborach do Senatu z jednego okręgu może być wyłoniony tylko jeden kandydat. Wobec tego ilość mandatów (100) w wyborach do Senatu będzie odpowiadać ilości okręgów.

 

Art. 260.

§ 1. W celu przeprowadzenia wyborów do Senatu tworzy się jednomandatowe okręgi wyborcze.

§ 2. Okręg wyborczy obejmuje część obszaru województwa. Granice okręgu wyborczego nie mogą naruszać granic okręgów wyborczych utworzonych dla wyborów do Sejmu.

Art. 260 Kodeksu Wyborczego [8]

 

Art. 260 par. 2 przewiduje, że okręg wyborczy obejmuje część obszaru województwa. Jako, że wybory do Sejmu oraz do Senatu odbywają się w tym samym dniu, przepis ten przewiduje także, że granice okręgu wyborczego nie mogą naruszać granic okręgów wyborczych utworzonych dla wyborów do Sejmu.

Art 261 również po raz kolejny przewiduje zastosowanie jednolitej normy przedstawicielstwa do dokładnego ustalenia podziału kraju na okręgi wyborcze.

W tym jednak wypadku dzielimy liczbę mieszkańców przez liczbę wybieranych senatorów (100). Jednocześnie należy mieć na względzie dwa ograniczenia odnoszące się do sposobu tworzenia i modyfikacji okręgów wyborczych – mają one na celu spowodowanie, aby nie było zbyt dużych różnic pomiędzy ilością głosów przypadających na jeden mandat w różnych okręgach. Z punktu widzenia zasady równości bardzo ważne jest to, aby jednemu mandatowi w skali całego kraju odpowiadały, mniej więcej, takie same ilości głosów w różnych okręgach.

 

Art. 261.

§ 1. Podziału na okręgi wyborcze dokonuje się według jednolitej normy przedstawicielstwa, obliczonej przez podzielenie liczby mieszkańców kraju przez 100, z uwzględnieniem przepisów art. 260 i następujących zasad:

1) jeżeli iloraz wynikający z podzielenia liczby mieszkańców okręgu przez jednolitą normę przedstawicielstwa jest równy lub większy od 2należy zmniejszyć obszar (zmienić granice) okręgu wyborczego;

2) jeżeli iloraz wynikający z podzielenia liczby mieszkańców okręgu przez jednolitą normę przedstawicielstwa jest mniejszy niż 0,5należy zwiększyć obszar (zmienić granice) okręgu wyborczego.

Art. 261 Kodeksu Wyborczego [9]

 

Spróbujmy to zobrazować prostym przykładem:

Jeżeli obecnie liczba mieszkańców naszego kraju wynosi 38 426 000 (stan na lipiec 2017 r. wg danych GUS – http://stat.gov.pl/podstawowe-dane/), to stosując jednolitą normę przedstawicielstwa dla wyborów do Senatu, uzyskujemy liczbę 384260 (liczba mieszkańców podzielona przez 100). Zatem, uwzględniając jeszcze dwie wspomniane wyżej zasady, jeden okręg wyborczy w wyborach do Senatu może obejmować powyżej 192 130 (0,5 x 384260) i poniżej 764 920 (2 x 382460) mieszkańców. W ramach tego przedziału ilościowego ludność uprawniona do głosowania w danym okręgu będzie więc decydować o tym komu w danym okręgu będzie przysługiwać jeden mandat w wyborach do Senatu. Nietrudno zauważyć, że w przypadku wyborów do Senatu rozstrzał między najmniej i najbardziej licznym okręgiem może być znaczny.

Odpowiedź: Mamy do czynienia z sytuacją, w której ilość okręgów odpowiada ilości mandatów w wyborach do omawianego organu. Istnieje zatem 100 okręgów, a w każdym z nich wygrywa jeden kandydat (senator). Wobec tego okręgom wyborczym w wyborach do Senatu odpowiada najbardziej szczegółowa mapka C.

 

 

Warto również wspomnieć o tym jak wygląda sytuacja w przypadku wyborów na Prezydenta RP. W tym przypadku bowiem nie mamy do czynienia z okręgami wyborczymi, ale z jednym okręgiem wyborczym, który odpowiada terytorium całego kraju.

 

Art. 127

   4. Na Prezydenta Rzeczypospolitej wybrany zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, czternastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponowne głosowanie.

Art. 127 ust. 4 Konstytucji RP [10]

 

Omawiany przepis wskazuje, że aby wygrać wybory Prezydenckie nie wystarczy mieć najwięcej głosów spośród wszystkich kandydatów, ale trzeba mieć ich również więcej niż połowa wszystkich ważnie oddanych głosów. Jest to tzw. większość bezwzględna.

Przykład: Jeśli kandydat X zdobył 30% wszystkich ważnie oddanych głosów, kandydat Y – 25%, a kandydat Z – 45 %, żaden z nich nie spełni przesłanki koniecznej do zwycięstwa w wyborach prezydenckich.

W takiej sytuacji Konstytucja (oraz kodeks wyborczy) przewidują II turę wyborów, w której znajdzie się dwóch kandydatów z największą ilością głosów.

 

Art. 127.

  5. W ponownym głosowaniu wyboru dokonuje się spośród dwóch kandydatów, którzy w pierwszym głosowaniu otrzymali kolejno największą liczbę głosów. Jeżeli którykolwiek z tych dwóch kandydatów wycofa zgodę na kandydowanie, utraci prawo wyborcze lub umrze, w jego miejsce do wyborów w ponownym głosowaniu dopuszcza się kandydata, który otrzymał kolejno największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu. W takim przypadku datę ponownego głosowania odracza się o dalszych 14 dni.

      6. Na Prezydenta Rzeczypospolitej wybrany zostaje kandydat, który w ponownym głosowaniu otrzymał więcej głosów.

Art. 127 ust. 5-6 Konstytucji RP [11]

 

Na tym etapie ma zastosowanie tzw. większość względna. Oznacza to, że Prezydentem zostanie ten kandydat, który uzyska większość głosów. Ma to na celu efektywne i sprawne wyłonienie osoby, która ma pełnić ten urząd i nie paraliżować pracy najważniejszych organów w państwie.

Odpowiedź: Żadna z mapek wskazanych w zadaniu maturalnym nie odpowiada wskazanej charakterystyce wyborów na Prezydenta RP – mamy tutaj bowiem do czynienia z jednym okręgiem odpowiadającym terytorium naszego kraju. Ten typ wyborów najdoskonalej również oddaje zasadę równości materialnej, która polega na tym, że głos każdego wyborcy ma taką samą wartość. Ze względu na istnienie jednego okręgu wyborczego głos wyborcy z małej wsi ma identyczną „wagę” i znaczenie jak głos wyborcy z Warszawy czy innego dużego miasta.

 

 

Przechodząc do kwestii okręgów wyborczych w wyborach do Parlamentu Europejskiego, warto zaznaczyć, że w przypadku wyborów do PE prawo Unii Europejskiej od 2014 r. gwarantuje Polsce 51 mandatów. Na przedstawionej poniżej tabeli można dostrzec korelację między liczbą ludności państw członkowskich a przewidzianą dla nich liczbą mandatów poselskich w wyborach do Parlamentu Europejskiego.

Tabela przedstawiająca liczbę mandatów poselskich przysługujących określonym krajom członkowskim w PE [12]

 

Kodeks wyborczy w treści artykułu 340 przewiduje również wielkość wskazanych okręgów, jednocześnie odsyłając do załącznika nr 3, w którym wskazana jest ilość i granice okręgów oraz to liczba mandatów przysługująca na dany okręg. Okręg zgodnie z treścią poniższego artykułu ma odpowiadać części województwa, województwu lub terytorium więcej niż jednego województwa.

 

Art. 340.

§ 1. W celu przeprowadzenia wyborów do Parlamentu Europejskiego tworzy się okręgi wyborcze, zwane dalej w niniejszym dziale „okręgami wyborczymi”.

§ 2. Okręg wyborczy obejmuje obszar jednego lub więcej województw albo część województwa. Granice okręgu wyborczego nie mogą naruszać granic wchodzących w jego skład powiatów i miast na prawach powiatu.

Art. 340 Kodeksu Wyborczego [13]

WYKAZ OKRĘGÓW WYBORCZYCH
W WYBORACH DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO

OKRĘG WYBORCZY NR 1 obejmuje obszar województwa pomorskiego

Siedziba okręgowej komisji wyborczej – Gdańsk.

OKRĘG WYBORCZY NR 2 obejmuje obszar województwa kujawsko-pomorskiego.

Siedziba okręgowej komisji wyborczej – Bydgoszcz.

(…)

OKRĘG WYBORCZY NR 12 obejmuje obszar województwa dolnośląskiego i województwa opolskiego.

Siedziba okręgowej komisji wyborczej – Wrocław.

OKRĘG WYBORCZY NR 13 obejmuje obszar województwa lubuskiego i województwa zachodniopomorskiego.

Siedziba okręgowej komisji wyborczej – Gorzów Wielkopolski.

Załącznik nr 3 do Kodeksu Wyborczego[14]

 

Odpowiedź: Widzimy zatem, że kodeks wyborczy przewiduje na dzień dzisiejszy tylko 13 okręgów w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Wobec tego mapka nr A będzie odpowiadać ilości okręgów w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Pozostałe mapki zakwalifikowaliśmy już jako mapki odnoszące się do okręgów wyborczych w Sejmie [mapka B] i Senacie [mapka C]

 

 

Nietrudno domyślić się, że odpowiednie ukształtowanie granic okręgów wyborczych może znacznie wpłynąć na wyniki w tych okręgach. Dlatego właśnie niebezpiecznym zjawiskiem w państwach demokratycznym stał się gerrymandering. Polega on na manipulowaniu i kształtowaniu granic okręgów wyborczych w taki sposób, aby uzyskać przewagę nad przeciwnikiem – a w konsekwencji odnieść zwycięstwo. Gerrymandering polegać może np. na umiejętnym geograficznym dzieleniu elektoratu przeciwnika, co przekłada się na jego mniejszą skuteczność w wyborach. Bardziej zaawansowaną metodą jest doprowadzanie do takiej kondensacji głosów wyborców partii opozycyjnej w danym okręgu, aby określony kandydat zyskał w nim ogromną („nadmierną”) przewagę. Zwykle prowadzi to do „zmarnowania” pewnej ilości głosów oraz uniemożliwienia ich ,,spożytkowania’’ w innym okręgu.

Dla przykładu: Jeżeli wiemy, że w danej okolicy zwycięstwo przeciwnej partii jest niemalże pewne, możemy zgodnie z drugą metodą ukształtować okręg wyborczy tak, aby jak najwięcej wyborców tej partii się w nim znalazło. W ten sposób w jednym okręgu (w tym, w którym i tak dany kandydat prawdopodobnie by wygrał) przeciwnik osiągnie bardzo wysoki wynik, w pozostałych jednak – okolicznych – okręgach relatywnie straci poparcie.

Obrazek satyryczny. Najprawdopodobniej autorstwa Elkanah Tisdale, opublikowany w Boston Gazette z 1812 r. Jest reakcją na ,,oryginalne” wyznaczenie granic okręgów wyborczych przez jednego z gubernatorów w Stanach Zjednoczonych. [15]

Problem ten budzi znacznie więcej emocji w Stanach Zjednoczonych, ponieważ gerrymandering jest tam znacznie łatwiejszy do zastosowania niż w Polsce – wynika to z amerykańskiego systemu politycznego i specyfiki tamtejszych wyborów. Media jak i politycy (opcji przeciwnej) starają się nagłaśniać próby takich praktyk oraz im zapobiegać. W debacie wskazuje się nie tylko to, jakim zagrożeniem dla instytucji publicznych i zaufania do nich jest gerrymandering, ale również – jak podkreślał Oliver Wendell Holmes – jak wielkie jest to zagrożenie dla samego systemu republikańskiego (a więc demokracji w ogóle). [16]

W Polsce określenie „gerrymandering” zwykle nie budzi wielu skojarzeń, samo zjawisko jest jednak znane i dość intuicyjnie można wyczuć jakie zagrożenie może ono powodować dla stabilności naszego systemu politycznego. W ostatnim czasie zarzuty o próbę zastosowania gerrymanderingu kierowano pod adresem partii rządzącej. Dużo kontrowersji wzbudził zwłaszcza projekt dotyczący zmiany ustroju miasta stołecznego Warszawy – autorom zarzucano chęć włączenia w granice miasta ,,przychylnych’’ im okręgów, aby zwiększyć szansę na wygraną w stolicy. [17]

Autorami opracowania są: Michał Passon, Cyprian Liske oraz Aleksander Płaza – studenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Materiał powstał w ramach projektu „Państwo to my! Obywatelskie przemyślenia”.

Przypisy:

[1]Arkusz z próbnej matury CKE z 18 grudnia 2014/15 roku, strona 7, zadanie 12 https://www.cke.edu.pl/images/_EGZAMIN_MATURALNY_OD_2015/egzamin_probny_2015/wos_pr/A1Wiedza_o_spo%C5%82ecze%C5%84stwie_PR_arkusz.pdf, dostęp 08.10.2017

[2]Art. 96 ust.2 oraz art. 97 ust.2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483)

[3]W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – Komentarz, Warszawa 2009, s. 108

[4]Ibidem

[5]Art. 201 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112).

[6]Art. 202 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112).

[7]Załącznik nr 1 do ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112).

[8]Art. 260 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112).

[9]Art. 261 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112).

[10]Art. 127 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483)

[11]Art. 127 ust. 5-6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483)

[12]https://pl.wikipedia.org/wiki/Liczba_pos%C5%82%C3%B3w_w_Parlamencie_Europejskim oraz źródła tam wskazane, dostęp 08.10.2017

[13]Art. 340 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112).

[14]Załącznik nr 3 do ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112).

[15]https://en.wikipedia.org/wiki/Gerrymandering, dostęp: 04.10. 2017

[16]http://www.huffingtonpost.com/entry/gerrymandering-is-a-threat-to-our-republic_us_59d38593e4b048a4432521b5 dostęp: 04.10.2017 oraz https://www.nytimes.com/interactive/2017/10/03/upshot/how-the-new-math-of-gerrymandering-works-supreme-court.html, dostęp: 04.10.2017

[17]http://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/czym-jest-gerrymandering/7y2rf6q?utm_source=wiadomosci_viasg&utm_medium=nitro&utm_campaign=allonet_nitro_new&srcc=ucs&utm_v=2, dostęp: 04.10. 2017

Posted by Michał Passon