Opracowanie zaczniemy od analizy zadania maturalnego, które sprawdza wiedzę z zakresu historii polskiego konstytucjonalizmu.
Podany wyżej tekst źródłowy to dobry pretekst do sprawdzenia jak kojarzymy fakty z historii prawa. W jaki sposób zweryfikować, która odpowiedź jest prawidłowa, jeśli niekoniecznie potrafimy zbudzeni w środku nocy recytować fragmenty wszystkich wymienionych konstytucji?
1) Z miejsca można odrzucić „Małą Konstytucję” z 1919 roku. Jej rolą było jedynie prawne umocowanie pozycji Naczelnika Piłsudskiego do czasu opracowania tekstu nowej ustawy zasadniczej, która miała ustalić ustrój odrodzonego państwa polskiego. Mała Konstytucja z racji swojego prowizorycznego charakteru zawierała jedynie kilka przepisów, które miały przede wszystkim wymiar praktyczny. W żaden sposób nie regulowała bliżej zasad ustrojowych, nie decydowała o zastosowaniu trójpodziału funkcji władczych czy o sposobie przeprowadzania wyborów.
2) Dość łatwo wykluczyć również Konstytucję PRL z 1952 roku. Zgodnie z jej zapisami, władza nie należała do Narodu, lecz do ludu pracującego miast i wsi. Co więcej, tekst źródłowy wskazuje procedurę wyboru Prezydenta RP, który w Konstytucji PRL zastąpiony został kolegialną Radą Państwa. Nie funkcjonował również w czasach Polski ludowej Senat, który został zlikwidowany już w 1946 roku w wyniku niesławnego, sfałszowanego referendum „3 razy tak”. Izba wyższa, wywodząca się od arystokratycznej rady królewskiej, nijak nie pasowała do nowego systemu politycznego. Jeśli chodzi o bardziej subtelne różnice, to w PRL-u mandat poselski pozostawał związany, co oznacza, że poseł odpowiadał przed swoimi wyborcami i mógł zostać przez nich odwołany (art. 2 ust. 2: „Przedstawiciele ludu w Sejmie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i w radach narodowych są odpowiedzialni przed swymi wyborcami i mogą być przez nich odwoływani.”). Co ciekawe, nigdy jednak nie doszło do wykorzystania tego przepisu w praktyce.
3) Większy dylemat może budzić zestawienie ze sobą dwóch pozostałych odpowiedzi. Konstytucja marcowa czy konstytucja kwietniowa? W obu tych konstytucjach Prezydent RP powoływany był na siedmioletnią kadencję, a inicjatywa ustawodawcza przysługiwała Rządowi i Sejmowi. Wystarczy jednak przypomnieć sobie, że Konstytucja kwietniowa, o czym już pisaliśmy, w sposób bezprecedensowy wzmacniała pozycję Prezydenta, zrywając z zasadą trójpodziału władzy. To w Prezydencie spoczywała jednolita władza państwowa, nie mógł się więc w Konstytucji kwietniowej znaleźć przepis o rozdziale funkcji władczych. Różnie w obu regulacjach prezentował się również tryb jego wyboru, o ile bowiem w Konstytucji marcowej głowę państwa faktycznie wybierało Zgromadzenie Narodowe (wspólnie Sejm i Senat), to na mocy Konstytucji kwietniowej prawo takie przysługiwało specjalnemu Zgromadzeniu Elektorów, a w określonych wypadkach ogółowi uprawnionych obywateli w wyborach powszechnych. Konstytucja kwietniowa nie ustalała typu mandatu parlamentarnego. W Konstytucji marcowej był to, tak jak w tekście źródłowym, mandat wolny, czyli posłowie nie byli związani instrukcjami głosujących i reprezentowali cały Naród, a nie tylko swoich wyborców – podobnie jest dzisiaj na mocy Konstytucji z 1997 roku.
W powyższym tekście zdefiniowane już zostały pojęcia mandatu wolnego i związanego (imperatywnego). Mandat wolny opiera się na koncepcji zwierzchnictwa Narodu jako całości i zwykle występuje w parze z pośrednim typem demokracji. Od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789–1799) mandat wolny zaczął wchodzić do kanonu rodzącego się konstytucjonalizmu i obecnie jest standardem w większości państw demokratycznych. Jeszcze posłowie szlacheccy, przybywający na polski Sejm Walny, związani byli instrukcjami wydawanymi im na poszczególnych sejmach ziemskich, Konstytucja 3 maja wprowadzała już jednak koncepcję mandatu wolnego, a w ślad za nią uczyniła to samo cytowana w źródle Konstytucja marcowa.
Opracowaliśmy tabelę, która przedstawia wybrane różnice między poszczególnymi polskimi konstytucjami:
W innym z zadań maturalnych należało wskazać chronologicznie kolejne polskie konstytucje w oparciu o podane teksty źródłowe oraz określić jak nazywa się uroczysty wstęp, który został w nich zawarty.
Zobacz pozostałe grafiki związane z historią polskich konstytucji, które publikowaliśmy na naszym fanpage’u: 20 lat polskiej konstytucji, prawa obywatelskie w konstytucji marcowej i rola prezydenta w konstytucji kwietniowej.
Cyprian Liske
